تجلی عاشورا در تصویرسازی‌های کتاب چاپ‌سنگی تحفة الذاکرین

عاشورا پیام غیرت، جوانمردی و برافراشتن اسلام را با پرچم سبز خود بالا می‌برد. زنده نگهداشتن این واقعۀ مهم امری لازم است. در این میان، هنرمندان از جمله تصویرگران نیز برای بیان ویژگی‌های این رویداد دست‌به‌قلم شدند تا روایتی عظیم را بر عرصۀ تصویر نمایان کنند. کتاب تحفة الذاکرین از کتاب‌های مهمی است که در دوران قاجار و عهد ناصری در فرهنگ کوچه و بازار به دست ذاکرین اهل بیت استفادۀ فراوان می‌شد، اما امروزه علی‌رغم شیوایی ادبی و تصاویر چشم‌نواز توجهی به آن نشده، از یادها رفته و فقط نسخه‌های مربوط به سال 1280هـ ق از آن باقی مانده است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی یکی از زیباترین نسخه‌های این کتاب را با استفاده از منابع نسخه‌های سنگی کتابخانۀ ملی و با هدف بررسی شاخصه‌های مهم تصاویر از جمله: طراحی شخصیت‌های اصلی، ترکیب‌بندی‌های ویژه، بافت‌های رایج و ارتباط ترکیبات با داستان‌پردازی مورد ارزیابی قرار داده است. در این میان مسئلۀ اصلی بدین‌گونه مطرح می‌شود که تصویرسازی‌های این کتاب دارای چه ویژگی‌های خاصی است؟ عناصر و عوامل تأکیدی بر روی صحنه و رویدادهای عاشورا از چه طریق بارز شده است؟ نتایج حاصله از این تحقیق نشان می‌دهد این کتاب شاخصه‌های ویژه‌ای دارد از جمله: در میان کتاب­های چاپ سنگی ایران، بزرگ‌ترین تصویرسازی­ها را دربر دارد. طراحی‌های آن عناصری مانند بافت و ترکیب‌بندی‌های پویا مانند مارپیچ و مواج برای نمایان شدن موقعیت‌های پرشور و ترکیبات مثلثی برای فضاسازی‌های متنوع و گاه ایستا را نشان می­دهد. غالب تصاویر با استفاده از ترکیب‌بندی‌های بغرنج و حالات پرتحرک شخصیت‌ها و حیوانات، هاشورزنی­های مؤکد خطی به‌خصوص در صحنه‌های نبرد، شوریدگی ویژه‌ای دارد. از ویژگی‌های دیگر، طراحی چهرۀ شاعر به‌عنوان سندی مکتوب از مشاهیر ایران در انتهای کتاب است. همچنین در شیوۀ کلی طراحی‌ها تأثیرپذیری از خصوصیات طراحی اروپایی و نگارگری‌های ایرانی دیده می‌شود. ضمناً این کتاب از منابع مهم نمایش تعزیه به شمار می‌رود و همانند تعزیه‌ها موقعیت‌های مختلف داستان را با رویکرد روایی و نمایشی نشان می‌دهد.